Okupili smo se danas, povodom godišnjice proboja posljednjih jasenovačkih logoraša, kao i povodom Dana Grada Banje Luke, ispred spomenika na kojem je izobražena Topola užasa, jedan od simbola i svjedoka jasenovačkog sistema logora smrti.

Dobri običaji nalažu da se baš na ovom mjestu i baš ovim povodom podsjetimo najosnovnijih činjenica o ovom najvećem logoru u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj u kojoj je počinjen genocid nad srpskim narodom, i najvećem pojedinačnom stratištu našeg naroda tokom Drugog svjetskog rata.

Jasenovački sistem logora smrti osnovan je sa primarnom namjerom uništenja Srba, Jevreja i Roma. Sve druge podjele i razvrstavanja logoraša možemo pratiti unutar ove tri grupe. Pored naroda određenih za uništenje u Jasenovcu su stradali pojedinci koji su pripadali priznatim narodima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj uglavnom zato što ih je ustaška vlast vidjela kao protivnike nastajućeg poretka.

 Pripreme za formiranje jasenovačkog sistema logora smrti počele su u julu 1941. godine kada je postalo jasno da će gospićka grupa logora smrti biti likvidirana. Sam logor formiran je u drugoj polovini avgusta 1941. godine. Logorski sistem činilo je više logora: logor 1 Krapje, Logor 2 Bročice, Logor 3 Ciglana, lgor 4 Kožara, logor 5 Stara Gradiška. Pored logorskih mjesta, u okviru logora Jasenovac je osnovano i nekoliko ekonomija koje su bile smještene u ispražnjenim srpskim selima u okolini logora kao što su Mlaka ili Jablanac. Najveće stratište jasenovačkog sistema logora smrti bila je Donja Gradina.

Prvi logoraši dopremljeni su iz likvidirane gospićke grupe logora smrti, odnosno iz gospićke kaznione, logora Jadovno na Velebitu i logora Slana i Metajna na ostrvu Pagu. Logoraši su dopremani u Krapje i Bročice gdje su boravili do sredine novembra 1941. godine kada su ova dva logora likvidirana, a preostali logoraši premješteni u samo mjesto Jasenovac, u logor 3 Ciglana. Od između 4.000 i 5.000 logoraša koji su dopremljeni u Krapje i Bročice, u Ciglanu je premješteno oko 1.500 ljudi. Ostali su poubijani uglavnom u danima premještanja logoraša.

           Da bi sa jedne strane bila prikrivena stvarna namjena logora, a sa druge strane da bi i sam rad bio u službi smrti, jasenovački logoraši bili su razvrstani u 3 grupe prema potrebama jasenovačke ekonomije.

• U prvu grupu ulazili su majstori, zanatlije i ljudi sa specifičnim znanjima koja su ustašama bila potrebna za organizovanje logorske ekonomije. Pripadnici ove relativno malobrojne grupe imali su najbolji izgled da prežive logor.
• Drugu grupu činili su intelektualci i ljudi sa znanjima i zanimanjem koji nisu bili od koristi za ustašku jasenovačku ekonomiju. Odnos prema pripadnicima ove grupe bio je posebno okrutan i uključivao je čak i psihološke eksperimente.
• U treću grupu ulazio je najveći broj logoraša. Činili su je nekvalifikovani radnici, zemljoradnici, i ljudi bez posebnih vještina i znanja potrebnih za ustašku jasenovačku ekonomiju. Pripadnici ove grupe bili su raspoređeni na najteže poslove, a nakon završenog konkretnog posla bili su likvidirani. Ovakav tretman bio je omogućen usljed stalnog priliva novih logoraša sa čitavog državnog teritorija Nezavisne Države Hrvatske.

O prirodi ovog logora govori podatak da je za neometano funkcionisanje logorskih poslova i ekonomija bilo potrebno oko 3.000 logoraša. Ovoliko su uglavnom iznosili i smještajni kapaciteti logora. Ipak, pored ograničenih potreba i kapaciteta, Hrvatsko domobranstvo je 27. aprila 1942. godine izdalo dokument u kojem stoji da jasenovački logor može primiti neograničen broj ljudi.

Pored činjenice da je jasenovački logor bio najveće pojedinačno stratište Srba Jevreja i Roma na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, on je bio i sastavni dio evropskog sistema represije nad civilnim stanovništvom. Njegov status u evropskim okvirima tokom Drugog svjetskog rata najbolje je definisao jedan od doajena nauke o holokaustu dr Juda Bauer riječina da je Jasenovac „ako ništa drugo, bio okrutniji od svojih evropskih parnjaka“.

Agonija jasenovačkih logoraša okončana je 22. aprila 1945. godine kada je posljednja grupa od oko 800 logoraša krenula u proboj iz logora 3 Ciglana. Proboj je preživilo svega stotinjak logoraša.

Na kraju da se vratimo ovom mjestu na kojem stojimo. Već je rečeno da je Topola užasa simbol jasenovačkog sistema logora smrti. Koliko je ovaj simbol važan govori i činjenica da je banjalučko udruženje bivših logoraša u parku Mladen Stojanović zasadilo Spomen topolu kao istovremeni simbol života i pobjede i simbol preživljenog Jasenovca.

Na isti način, u ukupnom pamćenju našeg naroda, sam Jasenovca, pored onog mučnog sadržaja ima i onaj mučenički, martirološki, koji nam daje za pravo da ga vidimo i kao simbol slobode, jer njegovi logoraši, u pamćenju srpskog naroda, nisu postali samo nijemi leševi, već sjeme iz kojeg je nikla Republika Srpska.

Republički centar možete pratiti na našoj Fejsbuk i Instagram stranici i Tviter nalogu.