Smještena u dolini rijeke Neretve u blizini granice sa Hrvatskom, opština Čapljina je prije drugih mjesta u tadašnjoj SR BiH direktno osjetila da je rat na pomolu. Naime, veliki broj Hrvata iz Čapljine je odlazio u dobrovoljačke odrede i ratovao u Hrvatskoj. Po povratku sa ratišta u Hrvatskoj oni su u Čapljini prijetili Srbima, a pored prijetnji oni su naoružani šetali gradom sa oznaka HOS-a ili drugih formacija. Na kapama koje su nosili bile su razne oznake među kojima se izdvaja slovo U.[1]
Treba napomenuti da su Srbi iz Čapljine preživjeli velika stradanja tokom Drugog svjetskog rata, naročito mještani sela Prebilovci i Klepci te su upravo zbog toga potomci ubijenih bili uplašeni pred dolazećim ratom.
Štab HVO-a i HOS-a u Čapljini formiran je početkom aprila 1992. godine, a nedugo zatim počeli su i prvi sukobi u Čapljini.[2] Tada dolazi i do prvih zatvaranja Srba – prvo u zgradi opštine Čapljina, a s kraja aprila, kada se formira logor Dretelj, zarobljene Srbe odvode tamo. Pripadnici HOS-a su se javno hvalili kako su vršili pojedinačna ubistva Srba ili učestvovali u maltretiranju istih.[3]
Srbima u Čapljini se tada i ograničava kretanje tako što su bile postavljene barikade na kojima su bila uniformisana lica tako da Srbi nisu mogli iz Čapljine preći u Tasovčiće. S druge strane, Hrvatima i muslimanima nije bilo ograničeno kretanje i oni su slobodno mogli da se kreću gdje su željeli.[4]
Nakon tih dešavanja Srbi iz čapljinskih sela su počeli sklanjati porodice na sigurno, gdje je ko mogao. Najčešće je to bilo kod prijatelja ili rodbine u Trebinje ili druga mjesta u istočnoj Hercegovini sa većinskim srpskim stanovništvom. Tako su, u proljeće 1992. godine, u čapljinskim selima ostali muškarci kako bi, u slučaju napada, pokušali zaštititi imovinu, kao i starija lica koja nisu željela napuštati svoja ognjišta.[5]
Međutim, nekoliko upečatljivih događaja svakako je unosilo dodatni strah preostalim Srbima u Čapljini. Naime, starica Slavojka Đorđić[6] je bila duševni bolesnik i bila je smještena u čapljinskoj bolnici. Iz iste ona je nestala i do danas njeni posmrtni ostaci nisu pronađeni.[7] Pored njenog nestanka slučaj ubistva supružnika Kuzman Nikole[8] i Dušanke[9] bio je svojevrsna poruka svim Srbima koji se do tada nisu iselili iz Čapljine da to učine ili će ih dočekati slična sudbina. Nikoli Kuzmanu su u stan, neutvrđenog datuma, upali pripadnici HOS-a i njega i njegovu suprugu Dušanku zarobili i tražili od njih novac psujući im četničku majku. Zatim su ih odveli u mjesto Ada gdje su ih ubili.[10]
Napadi na srpska sela u Čapljini krenuli su u aprilu. Tako je prvi napad na selo Klepci izveden 30. aprila 1992. godine i tada je ubijen Branko Dragićević.[11] Drugi napad na ovo selo uslijedio je 24/25. maja 1992. godine. U tim borbama poginuli su Miodrag Stojanović, Jovica Karanović, Ljubo Pantić i Slobodan Marušić, dok je Neđo Marušić ubijen istog dana.
Operacija „Čagalj“ bila je prva operacija širih razmjera združenih snaga HVO-a, regularne hrvatske vojske, tada zvane Zbor narodne garde, HOS-a, kao i pripadnika tzv. Armije BiH. Ova akcija je pokrenuta 7. juna 1992. godine i imala je za cilj zauzimanje srpskih sela u opštini Čapljina i Mostar, kao i progon srpskog stanovništva iz doline Neretve. Operacija je trajala dvije sedmice i za to vrijeme počinjeni su zločini nad Srbima u selima oko Čapljine i Mostara.
Prva na udaru su se našla isturena srpska sela u opštini Čapljina, Klepci, Tasovčići, Prebilovci i Opličići. Već prvog dana operacije „Čagalj“ pripadnici HOS-a i 1. gardijske brigade ZNG zauzeli su selo Klepce. U borbama za odbranu sela poginuli su Luka Mandrapa, Vlado Kuzman i Vlado Čolović.
Luka Mandrapa Vlado Kuzman Vlado Čolović
Tadašnji stanovnik Klepaca Miodrag Mandrapa navodi da su se oni zbog brojčane premoći hrvatskih snaga morali povući iz Klepaca. Kada je krenuo u povlačenje, on je u dvorištu komšinice Simane Ćukteraš istu vidio te ju je pozvao da krene s njim i napusti selo. Simana to nije željela i ostala je u Klepcima. Pored nje u selu je ostao i Milan Ćorić, koji je bio srčani bolesnik. Simana i Milan su ubijeni u Klepcima odmah nakon ulaska hrvatskih snaga u selo.[12]
Posmrtni ostaci Simane Ćukteraš do danas nisu pronađeni te se ona vodi kao nestala.
Istog dana u borbama na Ševaš njivama poginuli su Radomir Pokrajčić, Slavko Puhalo i Vitomir Dulać.
Radomir Pokrajčić Slavko Puhalo Vitomir Dulać
Uporedo s napadom na Klepce hrvatske snage su napadale i na Domanoviće i u tim borbama poginuli su Milosav Kuljić i Aćim Rupar. Pored njih dvojice u Domanovićima je ubijena Radoslavka Ždralić. Naime, ona nije željela da napusti svoje ognjište prilikom izvlačenja srpskih civila iz Domanovića, već je smještaj potražila kod komšije muslimana. Međutim, kada su muslimansko-hrvatske snage zauzele taj dio sela, oni su je pozvali da izađe iz kuće i odmah potom je ubili.[13]
Milosav Kuljić Aćim Rupar
Akcija ubacivanja diverzantskih grupa HVO-a krenula je već 6. juna u kasnim večernjim časovima iz Međugorja prema Počitelju. Čamcima su prebacivani preko Neretve prema Počitelju s ciljem da se do četiri časa ujutru stacioniraju na ranije dogovorenim mjestima odakle će krenuti u napad. U borbama na Počitelj Brdu poginuli su Slavko Zelenković i Slobodan Šakota, dok je prilikom odbrane Tasovčića poginuo Vojislav Radojević. U Počitelju je tada ranjen Mitar Zelenković, a nakon ranjavanja isti je zarobljen, a nedugo zatim i ubijen.[14]
Slavko Zelenković Slobodan Šakota Mitar Zelenković
Jedan dio srpskih civila krenuo je u izvlačenje iz Tasovčića prema Domanovićima oko 9.30 časova ujutru 7. juna. Međutim, pošto su isti dan hrvatske snage napale i Domanoviće, oni su u rejonu Muminovače postavili zasjedu kako bi spriječili bijeg srpskih civila iz Klepaca, Prebilovaca i Tasovčića prema Stocu i Berkovićima.[15]
Osim toga, jedna grupa pripadnika HVO-a bila je skrivena uz put, udaljena od zasjede oko 800 metara i imala je zadatak da najavi ukoliko neka vozila prođu u pravcu zasjede. Tako su hrvatske snage bile dobro organizovane da dejstvom iz zasjede ubiju srpske civile koji su krenuli u izvlačenje.[16]
Prvim vozilom, „renoom 4“, upravljao je Đorđo Džonlaga, dok su s njim u vozilu bile majka i kćerka Jovanka i Bojana Lečić. Kada su došli do dionice puta u Muminovači na njih je otvorena vatre iz pješadijskog oružja i od iste je pogođen Đoko Džonlaga koji je i izgubio kontrolu nad vozilo te je vozilo sletjelo s puta. Jovanka i Bojana Lečić bile su teško povrijeđene, a u namjeri da ih ubiju hrvatski vojnici su ponovili rafal prema njima u autu.[17]
Nakon što je vozilo kojim je upravljao Đorđo Džonlaga upalo u zasjedu, na istom mjestu je bilo napadnuto i vozilo „zastava 101“ kojim je upravljao Vukašin Reljić, a s njim u autu je tada bila njegova majka Đurđa. Po otvaranju vatre na auto na licu mjesta je ubijen Vukašin Reljić, dok je njegova majka Đurđa, iako teško povrijeđena, uspjela baciti dvije bombe u pravcu napadača i tom prilikom čak i raniti jednog. Međutim, odmah potom hrvatske snage ponovo otvaraju vatru na vozilo i ubijaju i Đurđu Reljić.[18]
Nakon ovih ubistava iz zasjede srpsko stanovništvo je saznalo da je put blokiran. Ipak, Branko Bekan je, uprkos upozorenjima od ostatka Srba, želio da prođe Domanoviće i nastavi put dalje prema Stocu. Na istom mjestu u Muminovači i na njegovo vozilo je otvorena pješadijska vatra i on je ubijen.[19]
Branko Bekan
Srpski civili i pripadnici VRS koji su ostali u Tasovčićima nakon ulaska snaga HVO-a, HOS-a i regularne hrvatske vojske bili su ubijeni. Suprug Đurđe i otac Vukašina Reljića, Novica Reljić je toga dana nestao u Tasovčićima. Njegov drugi sin Jovo Reljić je kasnije došao do saznanja da mu je otac ubijen između dva mosta na putu od Klepaca prema Prebilovcima, a da su hrvatski vojnici potom njegovo mrtvo tijelo bacili u rijeku Bregavu.[20]
Novica Reljić
Milan Misita je u borbama bio teško ranjen i nije mogao da se kreće te su ga, po zauzimanju Tasovčića, pronašli hrvatski vojnici i ubili na licu mjesta.[21]
Dvije starice, Soka Prelo i Stana Došen, odvedene su iz svojih kuća od strane hrvatskih i muslimanskih vojnika u pravcu benzinske pumpe u Tasovčićima i tu su obje ubijene.[22]
U Prebilovcima je ubijena Gospava Dragičević, a istog dana nestala Draga Medić i njeni posmrtni ostaci do danas nisu pronađeni. U Opličićima je ispred porodične kuće ubijena Bosa Ijačić.
Pored progona i ubistva Srba u selima oko Čapljine, pripadnici HVO-a, HOS-a i ZNG-a uništavali su srpsku imovinu. Sela Klepci i Prebilovci su gotovo u potpunosti bila uništena 7. i 8. juna 1992. godine nakon ulaska pomenutih snaga u njih. Zanimljivo je što su pored uništavanja privatnih kuća i okućnica hrvatski vojnici minirali i spomen-crkvu koja je bila u izgradnji u Prebilovcima u kojoj su se nalazile kosti ubijenih Srba iz ovog sela u Drugom svjetskom ratu, a koje su izvađene iz jame neposredno pred početak rata.
Srbi koji su ostali u svojim kućama nakon zauzimanja sela od strane hrvatskih snaga bili su ili ubijeni ili zarobljavani i odvođeni u neki od logora u Čapljini ili Ljubuškom. Tako su u Opličićima 8. juna ubijeni starci Dragutin i Vojko Ijačić. Dragutinovi posmrtni ostaci nikad nisu pronađeni.
Prilikom pretresa terena od strane hrvatskih vojnika 9. juna 1992. godine, isti su u Tasovčićima pronašli Iliju Misitu koji je prethodno bio ranjen od granate 7. juna i odmah po pronalasku su ga lišili života.[23]
Takođe su u Tasovčićima ubijene i Cvija Draško kao i Danica Bulut. Ubijene su 10. juna 1992. godine tako što ju je jedan hrvatski vojnik zarobio u njenoj porodičnoj kući, a onda je vozio autom do jednog kafića i potom je izveo iz auta i ubio. S druge strane, Danica Bulut je ubijena u podrumu kuće svog sestrića Nikole Buluta od strane dvojice pripadnika HVO-a.[24]
U Domanovićima su istog dana ubijene Mrkić Draginja i Zorka koje prethodno nisu htjele da napuste selo sa ostalim srpskim mještanima. Draginja Mrkić je ubijena, a potom zapaljena u svojoj kući.[25] Pored kuće u kojoj je živjela Draginja živjela je Zorka Mrkić. Pošto je živjela sama, a bila je starija žena, ni ona nije željela da napusti svoje ognjište. Ubijena je i zapaljena u svojoj kući.[26]
Pero Brkić[27] je ostao u selu, u Tasovčićima, nakon što su ga pripadnici HVO-a zauzeli. Naime, on se sa suprugom Darom skrivao u pomoćnim objektima u dvorištu. Skrivanje je trajalo do 10. juna kada je zarobljen od strane vojnika HVO-a i odveden u selo Višići gdje su ga, nakratko, zatvorili u jednu privatnu kuću. Odatle je odveden u Metković i tu mu je bilo prijećeno da će biti zaklan. Iz Metkovića je prebačen u logor Dretelj u Čapljini.[28]
Dok je bio u logoru Dretelj u Čapljini Pero Brkić je bio izložen raznim fizičkim i psihičkim torturama. Zajedno s njim tu su bili i zarobljeni Srbi iz Mostara i drugih mjesta širom Hercegovine. Jednom prilikom Peri Brkiću je pripadnik HOS-a Ivan Medić rasjekao jezik, a isto to je uradio i logorašu Slavku Bogdanoviću. Čak je Slavka tjerao da pije krv koja je curila iz Perinog rasječenog jezika.[29]
On je u logoru Dretelj bio sve do 20. avgusta 1992. godine, a tada ga pripadnici HVO-a prebacuju u logor Grabovina, takođe u Čapljini. Nedugo nakon toga odveden je na nekoliko dana u zatvor u Ljubuškom, a iz Ljubuškog je odveden na jedan dan u logor Lora u Splitu. Iz Splita su ga ponovo vratili u logor Grabovina u Čapljini i odatle je prebačen u zatvor Rodoč u Mostaru. Konačno, razmijenjen je 30. oktobra 1992. godine.[30]
Pojedini Srbi, koji se nisu izvukli prema teritoriji Republike Srpske, pokušali su spas da potraže kod rođaka ili poznanika Hrvata smatrajući da će tu biti bezbjedniji. Tako su se Cvijeta Čučak i njena kćerka Tatjana, kao i Cvijetina sestra Vasilija Ekmečić, nakon 7. juna preselile iz njihove porodične kuće u zaseoku Počitelja, u Muminovači, u kuću njihovog daljeg rođaka, Hrvata, Miška Đuraškovića, koja se nalazi svega 200 metara od njihove kuće. One su tu ostale sve do 9. jula 1992. godine.[31]
Toga dana u večernjim časovima u kuću Miška Đuraškovića došli su Edin Sakoč i lice zvano Boban koji su zarobili Tatjanu Čučak i njihovim autom je odvezli u Staru poštu u Čapljini gdje su je predali Mirsadu Muminoviću. Za vrijeme vožnje od Počitelja do Čapljine ona je bila fizički maltretirana i silovana.[32]
Nakon što su Tatjanu predali Mirsadu Muminoviću, Edin Sakoč i Boban su se odlučili vratiti u Počitelj u kuću Miška Đuraškovića. To je već bio 10. jul, oko tri časa ujutru kada su njih dvojica upali u Miškovu kuću i tada je Boban pitao „gdje su one“ i nedugo zatim pucao iz automatske puške i tom prilikom jednim metkom pogodio Cvijetu Čučak u čelo, a nakon što je Vasilija Ekmečić pogledala, isti je u nju ispalio tri metka.[33]
Nakon što je Boban ubio Cvijetu Čučak i Vasiliju Ekmečić, Edin Sakoč mu je pomogao pri iznošenju tijela iz kuća. Nakon što su tijela iznijeli iz kuće, Boban ih je polio benzinom i zapalio, a nakon što su tijela počela da gore, on je skakao oko njih govoreći „gorite, gorite, četnikuše“.[34]
Ubistva srpskih civila tada su prolazila potpuno nekažnjivo. Primjer za to je „što je policija za ubistvo Cvijete Čučak i Vasilije Ekmečić tužilaštvu podnijela krivičnu prijavu protiv N.N. izvršioca 10. avgusta 1992. godine, iako je Službenom zabilješkom vojne policije HVO od 9. jula 1992. godine konstatovano ‘prilikom kontrole mještani su ih prepoznali i tvrde da je jedan od njih Edo Sakoč, a drugi neki Zagrepčanin koji duži period boravi u Počitelju.’“[35]
Takođe, prilikom napada na selo Lokve 7. juna 1992. godine u selu je ostala Lala Pudar koja je bila starija žena i bila je paralizovana te se nije mogla kretati, a pošto nije željela da ostavi majku samu uz nju je ostala i njena kćerka Divna Pudar. Tačno neutvrđenog datuma u julu ili avgustu 1992. godine one su zarobljene, a odmah po zarobljavanju iste su razdvojili, a njihovu kuću u Lokvama zapalili. Lala Pudar je tada odvedena u vojni garnizon u Čapljini, gdje je bio logor za Srbe i ona je tu ostala dvadesetak dana. Pošto je bila teško bolesna hrvatski vojnici su je pustili i ona je od tada boravila kod muževog brata Ranka Pudara koji je ostao u Čapljini. Lala Pudar je razmijenjena nepoznatog datuma 1995. godine.[36]
Nakon što je razdvojena od majke, Divna Pudar je odvedena u hrvatsko selo Višiće gdje je ubijena 29. avgusta 1992. godine. Njeni posmrtni ostaci razmijenjeni su u Kupresu 1993. godine i tada je urađena obdukcija tijela. Obdukcijom je utvrđeno da je smrtno stradala od povreda koje su joj nanesene u predjelu potiljka i čela.[37]
[1] Prvostepena presuda Suda BiH u predmetu protiv Ivana Zelenike i drugih, br. S1 1 K 009124 12 Kri od 14. 4. 2015. godine.
[2] Dušica Bojić, Stradanje Srba u Mostaru i dolini Neretve, Izjava Rusomira Bekana, br. 88/00746, Komesarijat za izbeglice Republike Srbije, Beograd, str. 327.
[3] Krivična prijava, CJB Trebinje, br. KU 109/94 od 30. 11. 1994. godine.
[4] Prvostepena presuda Suda BiH u predmetu protiv Ivana Zelenike i drugih, br. S1 1 K 009124 12 Kri od 14. 4. 2015. godine.
[5] Zapisnik o saslušanju svjedoka Miodraga Mandrape, Osnovni sud u Trebinju, br. Kri-40/96 od 10. 6. 1996. godine.
[6] Đorđić (Mlađen) Slavojka, ID: 39774, rođ. 1943. godine.
[7] RCIRZ, Kartica nestalog liga, br. 2511 od 27. 3. 2015. godine.
[8] Kuzman (Risto) Nikola, ID: 624, rođ. 1941. godine.
[9] Kuzman (Stevan) Dušanka, ID: 630, rođ. 1944. godine.
[10] Rješenje, Osnovni sud u Trebinju, br. Ki-140/94 od 16. 12. 1994. godine.
[11] Izvještaj, CJB Trebinje, br. KU 284/05 od 10. 11. 2005. godine.
[12] Isto.
[13] Zapisnik o saslušanju svjedoka Jelke Popare, Osnovni sud u Trebinju, br. Kri-40/96 od 11. 6. 1996. godine.
[14] Službena zabilješka o razgovoru sa Desankom Zelenković, CJB Trebinje, br. 12-02/2-17/13 od 12. 2. 2013. godine.
[15] Rješenje, Osnovni sud u Trebinju, br. Ki-140/94 od 16. 12. 1994. godine.
[16] Isto.
[17] Isto.
[18] Isto.
[19] Zapisnik o saslušanju svjedoka Save Bekan, Osnovni sud u Trebinju, br. Kri 40/96 od 10. 6. 1996. godine.
[20] Zapisnik o saslušanju svjedoka Jove Reljića, Vojni sud u Bileći, br. KI 1366/94 od 29. 12. 1994. godine.
[21] Zapisnik o saslušanju svjedoka Olge Misite, Osnovni sud u Trebinju, br. Kri-40/94 od 14. 6. 1996. godine.
[22] Zapisnik o saslušanju svjedoka Branka Prela, Osnovni sud u Trebinju, br. Kri-40/96 od 10. 6. 1996. godine.
[23] Rješenje, Osnovni sud u Trebinju, br. Ki-140/94 od 16. 12. 1994. godine.
[24] Isto.
[25] Izvještaj, CJB Trebinje, br. KU 284/05 od 10. 11. 2005. godine.
[26] Zapisnik o saslušanju svjedoka Milorada Mrkića, Osnovni sud u Trebinju, br. Kri-40/96 od 11. 6. 1996. godine.
[27] Brkić (Pero) Milan, ID: 8689, rođ. 1928. godine.
[28] Zapisnik o saslušanju svjedoka Pere Brkića, Okružni sud u Beogradu, br. Kri.2034/95 od 21. 2. 1996. godine.
[29] Prvostepena presuda Suda BiH u predmetu protiv Ivana Zelenike i drugih, br. S1 1 K 009124 12 Kri od 14. 4. 2015. godine.
[30] Zapisnik o saslušanju svjedoka Pere Brkića, Okružni sud u Beogradu, br. Kri.2034/95 od 21. 2. 1996. godine.
[31] Drugostepena presuda Suda BiH u predmetu protiv Edina Sakoča, br. S1 1 K 020968 17 Kžk od 2. 4. 2018. godine.
[32] Isto.
[33] Isto.
[34] Isto.
[35] Prvostepena presuda Suda BiH u predmetu protiv Edina Sakoča, br. S1 1 K 020968 16 Kri od 10. 3. 2017. godine.
[36] Zapisnik o saslušanju svjedoka Ljube Pudara, Osnovni sud u Trebinju, br. Kri-40/96 od 14. 6. 1996. godine.
[37] Isto.
